In het Weekblad las ik laatst een artikel over de inzet van belastingweigering in het fair share debat (C.M Dijkstra, De plicht om géén belasting te betalen, WFR 2018/130). Het is een lezenswaardig pleidooi, én – naar het mij voorkomt – een onverwachte radicalisering van de huidige discussie. Ik ben er niet uit of het verhaal past binnen het libertarische “belasting is diefstal” of dat het juist een progressieve ‘call to arms’ is in de strijd tegen belastingontwijking. Misschien geen van beide? Of allebei? Het stuk is een van de zeldzame bijdragen waarvoor ik het Weekblad direct uit het plastic heb gehaald.

Na een bespreking van een essay van de Amerikaanse filosoof Thoreau uit 1849 en meer recente jurisprudentie van de Hoge Raad, concludeert de auteur dat belastingweigering een “krachtig collectief verzetsmiddel” biedt voor burgers die iets op de politieke agenda willen krijgen. Het moet dan wel gaan om een “grote groep burgers” die “voldoende wordt gemobiliseerd” want: “De massale weigering komt dan in het centrum van de politieke aandacht te staan waarmee het maatschappelijk verdrag kan worden heronderhandeld.”

Belastingweigering is inherent ondemocratisch

Of dat laatste juist is, durf ik niet te zeggen. Maar zonder problemen is het in elk geval niet. Belastingweigering als pressiemiddel voelt als voordringen op het maatschappelijk prioriteitenlijstje. Als het verzetsmiddel echt zo krachtig is als wordt gesuggereerd, dan kunnen de weigeraars hun zin afdwingen door de fiscale geldkraan wat dicht te draaien. Het doet denken aan Rusland en de gastoevoer. Dit staat mij op verschillende niveaus tegen, niet in de laatste plaats omdat de ‘sterkste schouders’ (dat zijn de grote belastingplichtigen die in theorie het meeste betalen) zo disproportioneel veel invloed krijgen. Belastingweigering door Shell maakt meer indruk dan belastingweigering door – ik zeg maar wat – mr. A.F. Gunn uit Leiden. Deze dynamiek staat haaks op het democratisch beginsel van one man (m/v), one vote. Het politiek debat is weliswaar stroperig en saai, maar dat hoort er gewoon bij. Wie lopende dat proces zijn bijdrage aan de collectieve pot weigert, maakt de democratie niet “weerbaar” – hij verzwakt haar juist. Democratische besluitvorming zonder de financiële middelen om besluiten te verwezenlijken, gaat tenslotte helemaal nergens over.

Het weaponizen van het belastingrecht

Het belastingrecht leent zich bijzonder goed als strijdtoneel voor de boze burger. Meer zelfs dan het strafrecht is de fiscaliteit het zichtbare raakvlak tussen burgers en de Staat. Daar kun je lekker tegenaan trappen. Toch verschilt belastingweigering niet fundamenteel van andere vormen van activisme waarbij de wet wordt overtreden: inbreken op een militaire basis of het blokkeren van de openbare weg. Er is een parallel met dienstweigering, maar ook met het bezetten van een moskee of het bevrijden van een stel nertsen. Dat een belastingweigeraar zich geïnspireerd weet door Robert Nozick, Abbi Hoffman of Daenerys Stormborn Mother of Dragons is om het even. De legitimiteit van dit soort acties is uiteindelijk een kwestie van smaak.

Actievoeren gaat gepaard met specifieke ethische dilemma’s. Het doel heiligt niet de middelen. Het fijne aan onze democratische rechtsstaat is dat er een bij wet bepaalde speelruimte is voor het politieke debat. Fiscale regels zijn anders dan bijvoorbeeld de vrijheid van meningsuiting, godsdienst of vereniging, maar daarmee niet minder relevant. Rechtsstatelijk shoppen bestaat niet; je kunt niet kiezen welke wetten je gaat volgen en welke niet. Binnen de grenzen van alle wet– en regelgeving gaan we met elkaar in discussie. We kunnen het met elkaar oneens zijn omdat we weten dat het raamwerk zélf niet zal worden aangetast. Belastingweigering bevindt zich buiten de afgesproken kaders. Burgerlijke ongehoorzaamheid heeft voor mij een positieve bijklank, maar het middel valt wel onder de categorie ‘zwaar geschut’.  Aandacht kun je ook op andere manieren trekken. Zeker in het fair share debat zijn de wettelijke communicatiemiddelen – van demonstraties op het Malieveld tot het uitdelen van krenten op het Spui – nog lang niet zich uitgeput (sterker, het echte publieke debat komt net op gang). Je hoeft jezelf niet demonstratief in de fik te zetten als je met drie muisklikken een onlinepetitie kunt maken

De Duvyvendak-test

Iemand die goed zicht heeft op de ethische problemen rondom activisme, is het voormalig GroenLinks-kamerlid Wijnand Duyvendak. Die was in de jaren 1980 actief in de buitenparlementaire actiebeweging, o.a. bij de actiegroep Onkruit. Voorzover ik weet heeft hij zich destijds nooit bezig gehouden met belastingthema’s. In zijn boek ‘Klimaatactivist in de politiek’ (2008) is echter wel een leerzaam hoofdstuk te vinden over zijn eigen intellectuele ontwikkeling van kraker naar groene parlementariër:

“Mijn besef over wat ‘goed’ en ‘fout’ is bij het voeren van de maatschappelijke strijd heeft zich in de loop van de tijd ontwikkeld. De eis dat acties absoluut geweldloos moeten zijn, vormde zich terwijl ik geconfronteerd werd met de ontwikkeling van de kraakbeweging en ik de consequenties daarvan zag. De eis dat je je acties moet richten op de politieke besluitvorming en je binnen de grenzen van de wet moet blijven, ontwikkelde zich pas gaande weg.” (p. 27, cursivering toegevoegd)

Zelf keur ik belastingweigering niet bijvoorbaat af. Maar zie goed dat zij de maatstaven van Wijnand Duyvendak niet zou doorstaan. Ik vraag me af of alle vakbroeders zich dit realiseren. De zwaarte van het middel van belastingweigering wordt naar mijn idee soms onderschat. Weliswaar vallen er geen doden (althans, niet direct) maar ook het breken van een belastingwet is vanuit rechtsstatelijk optiek een dingetje.

***

PS – Actievoeren: verschillende benaderingen

Veel acties in Nederland (fiscaal of anderszins) vallen onder het kopje “symbolisch” of “ludiek”. Ze zijn bedoeld om de aandacht te vestigen op een bepaalde kwestie (vgl. de aanhoudende strijd tegen Tampon Tax (u leest het goed) zie hier). Belastingprotest heeft sowieso een indrukwekkend verleden. Denk aan Alva en de Tiende Penning, de Boston Tea Party en natuurlijk de Britse Poll Tax riots (onder) begin jaren 1990. De rellen waren directe factor waren bij de val van Thatcher. Het is trouwens goed afgelopen met de 4.000.000 Poll Tax weigeraars: ergens in het ambtelijk apparaat liet iemand het navorderingstermijn verlopen. De ongehoorzame burgers gingen vrijuit. Het zij ze in dat geval gegund.

***

Foto: De Blauwe Aanslag was een culturele vrijplaats en woongemeenschap in een gekraakt belastingkantoor in Den Haag. Na een lange campagne is het pand in 2003 ontruimd. Kraken is pas in 2010 verboden. Anders dan bij belastingweigering, was deze actie dus gewoon legaal.

** Tussen 8 en 10 juli 2018 is obsessief aan deze blog gesleuteld. Voortschrijdend inzicht.